Ενδιαφέροντα γλωσσικά φαινόμενα

 «Ενδιαφέροντα γλωσσικά φαινόμενα», ΑΛΗΘΕΙΑ, ΚΥΡΙΑΚΗ 6.12.2020 - ΑΡΙΘΜΟΣ ΦΥΛΛΟΥ 16.742, σελ. 16

Ηκαθημερινή στήλη «ΓΛΩΣΣΙΚΑ ΠΑΡΕΡΓΑ» του κ. Αλέκου Κωνσταντινίδη στην «Αλήθεια» είναι πάντα πολύ διαφωτιστική και χρήσιμη. Στις 24 Νοεμβρίου 2020 το θέμα της στήλης ήταν: «Ξημαρισμένος: Λέξη της κυπριακής διαλέκτου: Άνθρωπος λερωμένος, διεφθαρμένος, πρόστυχος» και τα συνώνυμα ρήματα «Ξημαρίζω: Λερώνω, μιαίνω» της κυπριακής διαλέκτου και «Μαγαρίζω: Βρομίζω, μιαίνω» της νέας ελληνικής γλώσσας.

Εις την εναλίαν νήσον Κύπρον ένα άλλο συνώνυμο ρήμα είναι «ποντίζω». Αυτή η παρατήρηση με οδήγησε στις υποθέσεις ότι η ετυμολογική προέλευση των ρημάτων «ποντίζω» και «ξημαρίζω» (πιθανόν επίσης και «μαγαρίζω») μπορεί να είναι οι συνώνυμες λέξεις «πόντος» και «mare» (της λατινικής γλώσσας) αντίστοιχα. Η εξήγηση είναι ότι στις καταιγίδες του χειμώνα ο πόντος ποντίζει ή η mare ξε-mare-ίζει τις αενάως υποφέρουσες παραλίες της Κύπρου. Μια πιο προφανής υπόθεση είναι ότι και του ρήματος «αρμενίζω» η ετυμολογική προέλευση μάλλον είναι και πάλι η λέξη «mare». Δηλαδή τα ρήματα «ξημαρίζω» και «μαγαρίζω» και «αρμενίζω» πιθανόν να είναι γλωσσικά δάνεια στην ελληνική γλώσσα από τη λατινική γλώσσα. Ωστόσο τα καθαρώς και αμιγώς ελληνικά κύρια ονόματα Μάριος, Μαρία, Μάριον και Μορμώ μας οδηγούν σε μια άλλη θεωρία, ότι δηλαδή η λέξη «mare» που υπάρχει σήμερα, εκτός από τη λατινική γλώσσα, και σε πολλές άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες, θα πρέπει κάποτε να υπήρχε και στην ελληνική γλώσσα, αλλά ξεχάστηκε και χάθηκε. (Η Μορμώ ήταν μια μυθολογική οντότητα της θάλασσας. Το Μάριον ήταν από την δεύτερη χιλιετία πΧ παραλιακή ελληνική πόλη-βασίλειο πλησίον της σημερινής Πόλης Χρυσοχούς στη ΒΔ Κύπρο.)

Ένα δεύτερο παράδειγμα του ιδίου ενδιαφέροντος γλωσσικού φαινομένου είναι το εξής: Ceres ήταν μια θεότητα της Γης στη ρωμαϊκή θρησκεία. Οι λέξεις κέραμος, κεραμικό, κεραμίδι, αρούρα, άροτρο, αλέτρι, terra, earth, rural κά προφανώς είναι ετυμολογικά συγγενικές. Η Ceres έχει αντιστοιχιστεί με τη θεότητα Δήμητρα (= Γη μήτηρ) της ελληνικής θρησκείας. Όντως ένας υποπλανήτης (minor planet) μεταξύ του Άρη και του Δία έχει την ονομασία Ceres στις λατινογενείς γλώσσες και Δήμητρα στην ελληνική γλώσσα. Όμως οι λέξεις κέραμος, κεραμικό και κεραμίδι δεν είναι κατ’ ανάγκην γλωσσικά δάνεια στην ελληνική γλώσσα από τη λατινική γλώσσα. Ο Κεραμεικός της αρχαίας Αθήνας (δηλαδή η τότε βιομηχανική περιοχή της πόλης) άκμαζε και όταν ακόμη η Ρώμη (και η λατινική γλώσσα της) ήταν ασήμαντη. Το αναπόφευκτο συμπέρασμα είναι πως υπήρχε και στην ελληνική γλώσσα μια λέξη (που ξεχάστηκε και χάθηκε) από την οποία προέκυψαν ο Κεραμεικός κλπ.

 Ένα τρίτο ενδιαφέρον παράδειγμα είναι η λέξη «αλς, αλός» της αρχαίας ελληνικής γλώσσας που δεν υπάρχει πια στη νέα ελληνική γλώσσα, εξακολουθούν όμως να υπάρχουν πολλά παράγωγα: γιαλός, γαλανός, γαλάζιος, γιάλουρος, θάλασσα, ενάλιος, ύφαλος, σκόπελος, ίσαλος, παραλία, σαλπάρω, αλιεία, άλας, άλμη, σαλάτα, αλαντικό, χαλούμι...

Το πιο παράξενο παράδειγμα αποτελεί η λέξη της λατινικής γλώσσας «ars, artis» και τα παράγωγά της στις λατινογενείς γλώσσες, arte, art, artist, artificial, κά. Επιχειρηματολογώ πως αυτές οι λέξεις έχουν προέλθει από μια ξεχασμένη λέξη της λατινικής γλώσσας, που όμως δεν έχει ξεχαστεί στη νέα ελληνική γλώσσα. Η λέξη αυτή είναι... «άρτος»! Το πώς έχει συμβεί αυτή η μυστηριώδης εξέλιξη, και επειδή αυτό το παράδειγμα ανήκει και σε μια άλλη πολύ ενδιαφέρουσα κατηγορία γλωσσικού φαινομένου, θα το εκθέσω σε άλλο άρθρο.